یکی از رشته‏های دانش که امام باقر(ع) پیرامون آن به‏مناسبتهای مختلف به ایراد حدیث پرداخته، دانش فضا و علم هیات و نجوم است. خدای‏عالمیان در سراسر قرآن 13 بار از نجوم و احکام و آثار آن آیاتی نازل فرموده وامامان معصوم: آیات را تفسیر، تاویل و بیان مصداق کرده‏اند. از جمله امام‏باقر(ع) ذیل (و علامات و بالنجم هم یهتدون). «آنان به وسیله ستاره راه‏می‏یابند»،(نحل:16 ) فرمود: نجم عبارت است از ستاره «جدی‏» زیرا جدی ستاره‏ای‏است که از میان نمی‏رود [غروب نمی‏کند] و بر پایه آن «قبله‏» بنا شده و به وسیله‏آن اهل خشکی و دریا راهنمائی می‏شوند[1].

شایان ذکر است که امام باقر(ع) در مدینه می‏زیسته‏اند و بنا به قواعد هیات،قبله مدینه تقریبا به جانب جنوب است. و به سخن دقیق‏تر طبق جدول دانشمند بزرگ‏«عبدالرزاق بغائری‏» طول مدینه سی و نه درجه و پنجاه و نه دقیقه (59، 39)

فلکی، و طول مکه سی و نه درجه و پنجاه دقیقه (50 ، 39) فلکی است که اختلاف طول‏آنها تنها 9 دقیقه فلکی برابر با 36 سی و شش ثانیه زمانی و ساعتی است. و طبق‏جدول «سردار کابلی‏» نیز اختلاف طول و نصف‏النهار مکه و مدینه 10 دقیقه فلکی‏برابر با چهل(40) ثانیه زمانی و ساعتی است (3). از اینرو می‏بینیم با این که درآن زمان وسائل سنجش دقیق وجود نداشته و مردم کوچه و بازار عرب نیز از آن علم‏بهره چندانی نداشته‏اند، امام باقر(ع) در یک فرمول تقریبا فراگیر قبله را برپایه «جدی‏» و دانستن این ستاره دانسته و در توضیح آن افزوده است‏به وسیله آن‏اهل خشکی و دریا راهنممائی می‏شوند، و این نیست مگر این که ستاره جدی (به ضم جیم‏و فتح دال) نزدیک قطب شمال قرار دارد و تقریبا ثابت است، از اینرو می‏توان در شب‏از آن به عنوان شاخص استفاده کرد و در خشکی و دریا راه و مسیر حرکت را جهت‏بخشید.

گفتنی است: این ستاره از دیرباز بر عرب شناخته شده بوده است لذا امام باقر(ع) توضیح نداد در چه نقطه‏ای از آسمان قرار دارد، راوی هم سوال نکرد، اما راهیابی‏به وسیله‏ستارگان در قرآن مجید نیز مورد اشاره قرار گرفته است. (هو الذی جعل لکم‏النجوم لتشهدوا بها فی ظلمات البر والبحر)(انعام: 97). که در این میان ستاره‏جدی از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است جدی ستاره کوچکی است از مجموعه «دب اصغر» خرس کوچک، ملاقه کوچک، بنات‏النعش صغری، جنب قطب حقیقی و تقریبا یک درجه(1)باقطب فاصله دارد، این ستاره در هر شبانه روز یک دایره بسیار کوچک به قطر دودرجه(2) رسم می‏کند بنابراین هر شبانه‏روز یک مرتبه با خط دایره نیم‏روز(نصف‏النهار) و یک مرتبه با دایره و خط نیم‏شب (نصف اللیل) هر شهر و دیار منطبق، وسپس از آن می‏گذرد، جدی با این که از جمله ثوابت‏به شمار می‏رود، از حرکت کندی‏برخوردار و به قطب عالم درحال نزدیک شدن است، چنان که در سال 2100 میلادی‏فاصله‏اش از قطب عالم نزدیک به نیم درجه(5/0) خواهد رسید، و این کمترین فاصله بین‏جدی و قطب عالم خواهد بود.

قطب عالم هم به نوبه خود ثابت نخواهد بود و با یک حرکت گردنایی پس از 5300 سال به ستاره «دارمین‏» خواهد رسید (ستاره دارمین، ستاره اصلی صورت کیکاوس ودر. میان کهکشان است، فاصله‏اش از زمین 49سال نوری و نور آن هفده برابر خورشیداست). اما فاصله ستاره قطبی (جدی) تا زمین 650 سال نوری و روشنائی آن 5000 برابر خورشید و قطر آن یکصد برابر آفتاب است. درباره جدی این گونه هم نوشته‏اندکه فاصله آن 470 سال نوری (10× 62/444 کیلومتر)، جرم آن هشت‏برابر خورشید وروشنائی آن 2000 برابر آفتاب است[2].

حرکت گردنایی(قهقرایی)

این حرکت نخست توسط «هیپارک‏» (ابرخس)، (زاده، 190، ق،م) کشف شد و در زمان‏او نقطه اعتدال بهاری در برج حمل برابر اول فروردین بوده است و از زمان اوتاکنون نقطه اعتدال بهاری با یک سیر قهقرائی یک ساعت و 45 دقیقه تغییر مکان‏داده است (یعنی تقریبا 25 درجه)[3].

تاویل

امام باقر(ع) بنا به تفسیر ظاهر قرآن فرمود: مراد از نجم در آیه 16سوره نحل ستاره جدی می‏باشد، و از آنجا که قرآن مجید، باطن، بلکه بطونی دارد،پیامبر و پیشوایان معصوم علیهم السلام فرموده‏اند: مراد از نجم، رسول خدا(ص) و مقصود از «علامات‏»(نحل:16) پیشوایان‏طاهرین‏اند.

امام باقر(ع) در حدیثی می‏فرماید: نجم عبارت است از ما اهل بیت، چنان که امام‏صادق(ع) در تاویل آیه (فنظر نظره فی‏النجوم فقال انی سقیم) ابراهیم به ستاره‏نظر افکند و فرمود: من بیمارم(صافات: 88) می‏فرماید: وقتی حضرت ابراهیم(ع) درنجوم نظر افکند در محاسبه خویش به این نتیجه رسید که چه مصائبی بر امام حسین(ع)وارد می‏شود از اینرو فرمود: من بیمارم یعنی از آنچه به حسین(ع) خواهد رسید[4].

[1] تفسر نورالثقلین، ذیل آیه 16 سوره نحل.

[2] معرفه‏الوقت و القبله، حضرت استاد حسن زاده مد ظله ص 542 و بعد، نشر جامعه‏مدرسین قم.

[3] شهمردان رازی، روضه‏المنجمین، ص بیست و هفت و سی چهار، به کوشش جلیل اخوان‏زنجانی، طهران، 1409 ه ق ، 1368 ش.

[4] تفسیر نورالثقلین، ذیل صافات 4 406، و ذیل نحل 16